Nhân trần – loài cây dễ kiếm vừa làm trà giúp giải nhiệt mùa hè vừa là vị thuốc quý báu mà nhiều người chưa biết

Nhân trần là một vị thuốc được nhân dân ta ưa dùng để giải nhiệt vào mùa nắng nóng. Ngoài giải nhiệt, nhân trần còn có rất nhiều công dụng trị bệnh quý khác như chữa bệnh vàng da, bệnh về đường mật, bệnh của phụ nữ sau sinh…

Đặc điểm của cây nhân trần

Vào mùa hè thời tiết nắng nóng, nhiều người thích uống nước trà nhân trần để giải nhiệt, làm mát cơ thể.

Tên nhân trần dùng để chỉ ít nhất 3 loại cây khác nhau, hình dáng và họ thực vật khác hẳn nhau. Cần chú ý khi sử dụng:

– Cây nhân trần Việt Nam: Tên khoa học được một số nhà thực vật  xác định là Adenosma caeruleum R. Br, thuộc họ Hoa mõm chó Scrophulariaceae.

– Cây nhân trần bồ bồ (vì một số vùng gọi là bồ bồ, một số vùng khác gọi là nhân trần). Tên khoa học là Adenosma capitatum Benth; thuộc họ Hoa mõm chó Scrophulariacase.

– Cây nhân trần Trung Quốc: Tên khoa học là Artemisia capillaris Thunb; thuộc họ Cúc Compositae.

Hai cây đầu được sử dụng phổ biến ở Việt Nam, còn cây nhân trần Trung Quốc không thấy sử dụng ở ta.

Cây nhân trần Việt Nam còn có tên nhân trần cái (ở miền Bắc) để phân biệt với cây nhân trần đực (tức bồ bồ). Cây này thường được nhân dân vùng Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Bắc Giang, Bắc Ninh gọi là nhân trần, nhưng nhân dân Nghệ An, Hà Tĩnh gọi nhầm là hoắc hương núi. Đây là một loại cỏ mọc hoang, sống hằng năm, cao 0,3-1m, thân tròn, màu tím trên có lông trắng mịn, ít phân cành.

Cây bồ bồ (tên gọi ở vùng Vĩnh Phúc, Phú Thọ), một số nơi gọi là nhân trần. Là một loại cỏ cao 15-70cm, mang nhiều cành ngay từ gốc, thân nhẵn hay hơi có lông.

Cây nhân trần tím (hay nhân trần cái của miền Nam) còn có tên nhân trần lá bắc – Adenosma bracteosum Bonnati cùng họ Hoa mõm chó.

Công dụng và liều dùng nhân trần

Theo sách ‘Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam’ của GS. TS. Đỗ Tất Lợi, mặc dù cây rất khác nhau, nhưng nguồn gốc sử dụng nhân trần dựa vào kinh nghiệm ghi trong sách cổ.

Theo tài liệu cổ nhân trần vị đắng, tính bình, hơi hàn vào kinh bàng quang; có tác dụng thanh nhiệt, lợi thấp, dùng chữa thân thể nóng, da vàng, người vàng, tiểu tiện không tốt.

Trong nhân dân, nhân trần thường dùng cho phụ nữ sau khi sinh nở để giúp ăn ngon, chóng hồi phục cơ thể. Còn dùng làm thuốc chữa sốt, ra mồ hôi, thông tiểu tiện, chữa bệnh vàng da, bệnh gan.

Ngày dùng 4 đến 6g, có khi tới 20g dưới hình thức thuốc sắc, siro, thuốc pha hay thuốc viên.

Các bài thuốc từ nhân trần

TS. Nguyễn Đức Quang, bác sĩ y học cổ truyền giới thiệu một số bài thuốc trị bệnh từ nhân trần:

1. Lợi thấp, tiêu tan màu vàng ở da

– Bài 1: Nhân trần 63g, sắc uống. Trị viêm gan siêu vi.

– Bài 2: Thang nhân trần: Nhân trần 24g, chi tử 12g, đại hoàng 8g. Sắc uống. Trị vàng da do viêm gan siêu vi, tiểu tiện ít, vàng đậm, đầy bụng, bí đại tiện.

– Bài 3: Thang nhân trần tứ nghịch: Nhân trần 24g, phụ tử 12g, gừng khô 8g, cam thảo 4g. Sắc uống. Trị chứng bệnh do hàn thấp, da vàng, mạch trầm yếu, chân tay tê lạnh.

– Bài 4: Bột nhân trần ngũ linh: Nhân trần 16g, quế chi 8g, bạch truật 12g, trạch tả 12g, phục linh 12g, trư linh 12g. Sắc uống. Trị viêm gan siêu vi mạn tính, vàng da, tiểu tiện không lợi.

– Bài 5: Nhân trần 63g, bồ công anh 63g, uất kim 63g, nghệ vàng 16g. Sắc uống. Trị viêm túi mật.

2. Hạ sốt, làm ra mồ hôi

Các chứng cảm say nắng vào mùa hè thời kỳ đầu, thấp nhiệt bị hãm ở trong, dùng bài- Thang cam lộ tiêu độc.

Thành phần: Nhân trần 16g, hoạt thạch 20g, hoàng cầm 12g, thạch xương bồ 8g, mộc thông 8g, hoắc hương 6g, xuyên bối mẫu 8g, xạ can 6g, liên kiều 6g, bạc hà 6g, bạch đậu khấu 6g. Sắc uống.

Trị thấp ôn thời kỳ đầu, phát sốt, chân tay tê buốt, tức ngực, trướng bụng, không ra mồ hôi, vật vã khó chịu; hoặc ra mồ hôi nhưng không hạ được sốt, nước tiểu đỏ, bí đại tiện, rêu lưỡi trắng hoặc dày nhờn.

3. Bài thuốc chữa bệnh gan

Nhân trần được dùng nhiều cho người bệnh viêm gan cấp và mãn tính, viêm có kèm theo rối loạn tiêu hóa. Hoặc các trường hợp viêm gan vàng da cấp tính kèm theo sốt cũng dùng được. Cụ thể như sau:

Chữa viêm gan cấp tính

• Thuốc này dùng 30g nhân trần thái vụn rồi đem rửa sạch và hãm nước sôi.
• Đun trong bình kín cho đến khi nước sôi khoảng 15 phút thì thêm đường phèn vừa uống.
• Dùng thay trà ấm và chỉ uống trong ngày.

Trường hợp viêm gan kèm sốt và da vàng

Bài thuốc 1:

• Dùng 300g nhân trần kết hợp cùng 60g sinh đại hoàng cùng 30g trà.
• Đem tất cả đi tán nhỏ lẫn vào nhau.

• Mỗi ngày dùng 30g bột hỗn hợp đó hòa vào nước để đun sôi trong bình kín 15 phút.
• Sau đó rót uống trong ngày thay cho nước lọc.

Bài thuốc 2:

• Lấy 150g nhân trần kết hợp cùng 500g bạch hoa xà thiệt thảo.
• Ở bài này có dùng thêm cả cam thảo với lượng nhỏ. Bạn cũng đem tán vụn các vị và trộn đều.
• Sau đó mỗi ngày dùng 60g hỗn hợp đun với nước để sôi 15 phút rồi uống ấm.

Trị vàng da, lợi thấp

Nếu muốn chữa khỏi tình trạng vàng da do bị viêm gan, nhiễm thấp, bạn dùng:

Bài thuốc 1:

• 24g hoắc hương núi sắc kết hợp với 12g chi tử và 8g đại hoàng.
• Đem tất cả đi rửa sạch và cho đại hoàng, chi tử vào đun kỹ trước.

• Khi nước thuốc gần được thì thêm hoắc hương núi vào, đảo đều và tắt bếp.
• Chắt nước này ra uống nóng để chữa bệnh ở gan, đồng thời loại bỏ da vàng.
• Nên tiến hành nhiều ngày cho đến khi thấy sắc tố da bình thường trở lại.

Bài thuốc 2:

• Dùng 16g nhân trần kết hợp lượng tương ứng lá vọng cách và 12g lá cây cối xay.
• Đem tất cả đi rửa rồi đun sôi nước, thả lá vọng cách, cối xay vào trước. Đun sôi vài phút thì cho nhân trần vào rồi tắt bếp, để một lát và chắt uống.
• Mỗi ngày dùng 1 thang nhưng chia ra 3 – 4 lần, uống đến khi hết sốt, vàng da.

Bài thuốc trị viêm gan kèm rối loạn tiêu hóa

Dùng 500g nhân trần và lượng tương ứng mạch nha. Thêm vào đó 250g quất bì rồi đem tất cả đi sấy khô, tán vụn.

Mỗi ngày lấy 60g hỗn hợp thuốc này đem bỏ vào bình nước sôi , đun thêm 20 phút rồi rót ra uống ấm trong ngày.

Thuốc thanh nhiệt, mát gan

Không chỉ pha trà nhân trần mới đem lại tác dụng thanh nhiệt. Để gia tăng hiệu quả và làm mát gan, người ta dùng:

• Kết hợp nhân trần, bán biên liên và cây mã đề mỗi thứ dùng với lượng tương đương đem phơi khô.
• Sau đó rửa sạch lại, để róc hết nước rồi tán thành bột mịn, trộn đều lên.
• Mỗi ngày dùng 50g bột này hòa với nước sôi để ấm rồi uống.

4. Chữa viêm túi mật và sỏi mật

Ngoài tác dụng chữa viêm gan thì uống nước nhân trần có tác dụng gì? Nó còn giúp loại bỏ tình trạng viêm và sỏi ở túi mật. Cụ thể như sau:

• Lấy 300g râu ngô khô kết hợp với 150g nhân trần và lượng tương ứng cây diếp dại.
• Đem tất cả đi rửa nhanh và sạch, sau đó tán vụn thành hỗn hợp.
• Mỗi ngày dùng 50g hỗn hợp này đun với nước sôi 20 phút để uống ấm.

5. Bài thuốc chữa mụn nhọt

Những trường hợp bị mụn nhọt, viêm ở da do cơ thể tích tụ độc tố từ môi trường có thể xử lý bằng cây nhân trần. Sắc nước cây này uống mỗi ngày sẽ làm cho da láng mịn, cơ thể được thanh lọc độc tố. Cụ thể cách làm:

Bài thuốc 1:

• Lấy 30g cây nhân trần đem rửa sạch rồi cho vào ấm.
• Thêm 300ml nước sôi để hãm trong vài phút, nhiệt độ nước khi pha nên là 70 – 80 độ. Nếu dùng nước quá nóng có thể làm nhân trần biến đổi chất.
• Sau khoảng 15 phút ủ trong ấm, các dược tính của cây đã chiết ra nước, bạn có thể uống lạnh hoặc ấm đều được.

Bài thuốc 2:

• Bạn cũng lấy 30g hoắc hương núi nhưng kết hợp thêm 15g lá sen khô.
• Đem tất cả đi rửa sạch, phơi khô lại rồi tán thành bột mịn.
• Mỗi lần lấy 3g bột hoắc hương lá sen để pha với nước ấm.
• Thêm vào cốc một chút mật ong để uống ngon hơn và tăng hiệu quả trị viêm, ngứa.

6. Bài thuốc lợi tiểu

Nếu bạn thường hay bị tiểu rắt buốt, bí tiểu, không tự chủ trong việc tiểu tiện thì nên dùng:

• 30g hoắc hương núi (nhân trần nam) kết hợp với lượng tương đương râu ngô.
• Đem 2 vị thuốc đi rửa sạch, sau đó đun sôi 300ml nước, tắt bếp một lát rồi thả nhân trần nam cùng râu ngô vào.
• Ủ một lúc sau đó chắt lấy nước uống thay nước lọc trong ngày.
• Tiến hành tương tự nhiều ngày sau để hỗ trợ hệ bài tiết, giúp việc tiểu tiện tốt hơn.

7. Chữa cao huyết áp

Nhân trần nam hay nhân trần bắc đều có tác dụng giảm huyết áp. Vì vậy, nếu bạn hay bị tăng huyết áp thì nên dùng:

• 30g nhân trần đem rửa sạch với nước.
• Để róc nước, trong khi đó đun nước sôi và để nguội bớt xuống 80 độ.
• Thả dược liệu này vào ủ 15 phút trong ấm kín.
• Sau đó chắt ra uống như nước dùng hàng ngày.

• Nên thường xuyên pha trà nhân trần để uống nếu bị bệnh này.

8. Bài thuốc sát trùng và trị bệnh máu khó đông

Với những người bị vết thương hở chảy máu liên tục, máu khó đông, hoặc trên vết thương có biểu hiện mưng mủ, viêm nhiễm, nên tiến hành:

• Lấy 1 nắm lá nhân trần nam tươi đem rửa thật sạch, tốt nhất là ngâm muối loãng.
• Sau đó đợi róc nước rồi cho vào cối giã nát ra.
• Vệ sinh vết thương sạch sẽ rồi lấy bã cây này đắp lên để kháng khuẩn, giảm sưng và cầm máu.

9. Bài thuốc chữa sốt, say nắng và đau đầu bằng nhân trần

Vào mùa hè, nếu trẻ nhỏ hoặc người lớn bị say nắng gây đau đầu và sốt, nhiều thầy thuốc dùng:

Bài thuốc 1:

• Lấy 1 nắm lá nhân trần khô rửa sạch và để róc nước.
• Trong thời gian đó sơ chế hành tăm, cắt khúc và thả vào 300ml nước sôi.
• Khi hành chín thì tắt bếp, cho lá nhân trần vào ủ thêm một lúc rồi uống.

Bài thuốc 2:

• Lấy 16g nhân trần khô kết hợp với 20g hoàng cầm và lượng tương ứng hoạt thạch.
• Thêm 8g mộc thông cùng thạch xương bồ (đồng lượng).
• Cùng với đó là liên kiều, xạ can 6g và lượng tương ứng bạch đậu khấu.
• Đem tất cả đi sắc lấy nước uống, chú ý cho nhân trần vào sau.

10. Chữa đau mắt đỏ

Người bị đau mắt hoặc mắt sưng đỏ có thể chữa khỏi bằng nhân trần và một số thảo dược như sau:

• Dùng 1 nắm lá cây này sắc chung với bông mã đề.
• Chú ý rửa sạch các nguyên liệu, đun sôi nước trước rồi mới thả các dược liệu vào.
• Sau khi nước sôi lại thì tắt bếp và chắt ra uống nóng.
• Lặp lại cho đến khi không còn thấy mắt đau hoặc sưng đỏ.

11. Trị chân tay lạnh, nhiều mồ hôi

Người bệnh thường hay lạnh chân tay, ngay cả vào mùa hè và ra nhiều mồ hôi dùng cách:

• Lấy 24g nhân trần kết hợp với can khương 12g và 4g phụ tử chế.
• Đem rửa sạch và sắc can khương, phụ tử chế với nước trước cho cô đặc, sau đó cho nhân trần vào.
• Rót nước này ra uống ấm mỗi ngày 1 thang, dùng liên tục khoảng 4 ngày là khỏi.

12. Trị bệnh chán ăn

Người lớn mệt mỏi sau ốm dậy, trẻ nhỏ lười ăn, sắc mặt u ám thì dùng:

• 15g nhân trần, kết hợp thêm với táo tàu, đường đỏ và mấy lát gừng khô.
• Đem làm sạch các nguyên liệu, đun nước sôi lên rồi thả táo, gừng và đường đỏ vào.
• Nấu khoảng 3 phút rồi cho nhân trần vào đảo lên, sau đó tắt bếp.
• Chắt nước này ra cho người bệnh uống khi còn ấm trong ngày, kết hợp ăn thêm táo.
• Lặp lại như vậy khoảng 1 tuần để tình trạng sức khỏe được cải thiện, chức năng tiêu hóa tốt hơn.

Ngoài ra còn có rất nhiều bài thuốc khác từ cây nhân trần cũng dùng để chữa bệnh. Trong khuôn khổ bài viết này chúng tôi không thể liệt kê hết được, bạn đọc có thể tìm hiểu thêm.

Trà nhân trần

Theo ThS. Hoàng Khánh Toàn nguyên Chủ nhiệm Khoa Đông Y, BV Trung ương Quân đội 108 có thể pha trà nhân trần theo 5 cách sau:

-Công thức 1: Nhân trần 30g thái vụn, hãm với nước sôi trong bình kín, sau 15 phút có thể dùng được, pha thêm một chút đường phèn uống thay trà trong ngày.

Công dụng: Thanh nhiệt lợi thấp, thoái hoàng; dùng để phòng bệnh do thấp nhiệt gây ra và điều trị viêm gan cấp và mạn tính.

-Công thức 2: Nhân trần 300g, sinh địa hoàng 60g, trà 30g. Ba vị tán vụn, mỗi ngày lấy 30g hãm với nước sôi trong bình kín, sau 10 – 15 phút có thể dùng được, uống thay trà trong ngày.

Công dụng: Thanh nhiệt lợi thấp, thông phủ thoái hoàng; dùng để chữa viêm gan vàng da cấp tính.

-Công thức 3: Bạch hoa xà thiệt thảo 500g, nhân trần 150g, sinh cam thảo 50g. Tất cả tán vụn, mỗi ngày lấy 60g hãm với nước sôi trong bình kín, sau 15 phút có thể dùng được, uống thay trà trong ngày.

Công dụng: Thanh nhiệt giải độc, lợi thấp thoái hoàng; dùng để chữa viêm gan vàng da cấp tính có sốt.

Công thức 4: Mạch nha 500g, nhân trần 500g, quất bì 250g. Tất cả sấy khô tán vụn, mỗi ngày dùng 60g hãm với nước sôi trong bình kín, sau 20 phút thì dùng được, uống thay trà trong ngày.

Công dụng: Sơ can lý khí, tiêu thực thoái hoàng; dùng để trị viêm gan giai đoạn di chứng có rối loạn tiêu hóa, chán ăn, đầy bụng chậm tiêu…

Công thức 5: Râu ngô 300g, nhân trần 150g, bồ công anh 150g. Tất cả tán vụn, mỗi ngày dùng 50g hãm với nước sôi trong bình kín, sau 20 phút thì dùng được, uống thay trà trong ngày.

Công dụng: Thanh nhiệt lợi thấp, lợi mật thoái hoàng; dùng để phòng chống viêm gan, viêm túi mật, sỏi mật…

Lưu ý: Trên thị trường hiện thuốc từ nhân trần chủ yếu là nhân trần khô, đây là loại rất dễ bị ẩm mốc nên các chủ kinh doanh thường phải dùng thuốc chống ẩm mốc.

Hoặc cũng vì lợi nhuận nhiều người đã phun thuốc diệt cỏ vào cây tươi để cây nhanh héo và khô, dễ dàng chặt ra đem bán, điều này gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe người sử dụng, vì vậy cần cảnh giác khi sử dụng.

Người dùng chỉ sử dụng các loại nhân trần có nguồn gốc xuất sứ rõ ràng, đảm bảo an toàn về chất lượng dược liệu.

Tổng hợp